ایران یکی از کشورهای قدرتمند خاورمیانه است؛ زیرا بهره برداری از منابع نفتی موجود در آن برای تامین مالی جمعیت عظیمی از انسان ها کافی است. فرایند تکامل پیشرفت علمی ایران نه تنها خیلی سریع بوده است، بلکه از نظر الگوی اروپایی-آمریکایی نیز کیفیتی متفاوت داشته است. به عنوان مثال پیشرفت های اخیر در زمینه کشاورزی به عنوان پایه اقتصادی جوامع پیشرفته ابتدا توسط صنعتی شدن، سپس به اصطلاح «جامعه اطلاعاتی» و در نهایت با “اقتصاد دانش بنیان” به مرحله کنونی رسید. کشورهای حوزه خلیج فارس که به عنوان اقتصاد دیر طبقه بندی می شوند، در واقع تلاش می کنند تا به طور مستقیم از یک اقتصاد مروارید/ماهیگیری به یک اقتصاد دانش بنیان، گذار کنند. این در حالی است که کشورهای عقب مانده عربی در حال حاضر توسعه خود را در تقلید از کشورهای اروپایی و آمریکایی قرار می دهند. آنها مجبور به اختراع یا نوآوری نیستند، اما قادر به توسعه خود در یادگیری یا تقلید هستند؛ این است که با استفاده از وضعیت مطلوب مالی خود برای وارد کردن فن آوری ها، دانش و نیروی انسانی موجود در جاهای دیگر استفاده می کنند. انتظار می رود که این تحولات، منتج به افزایش سطح دانش و کارآفرینی در میان جمعیت ملی خود شود، به طوری که آنها می توانند به راحتی به دانش خارجی دسترسی پیدا کنند و سازگاری و ایجاد دانش جدید برای نیازهای خاص کشورشان داشته باشند.
به منظور برون رفت از وضعیت فعلی اقتصادی در ایران، واقعیت این است که تغییرات باید آغاز شود، زیرا مدل اقتصادی فعلی، مدل نفتی است و اقتصاد کشورهای منطقه تحت فشارهای شدید قرار گرفته است. در حال حاضر درآمد نفت و گاز به اندازه کافی برای تامین مالی سیستم های رفاهی گسترده و بسیار سخاوتمندانه است. پاسخ به این مجموعه مسائل مربوط به دو نوع مختلف سیاست است. اولین هدف این است که هزینه های مربوط به بودجه دولتی کاهش یابد؛ یعنی با کاهش نقل و انتقالات و بازنشستگی، با پرداخت هزینه برای خدمات خاص (آب و برق)، یا کاهش یارانه ها و غیره. ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس تمام و یا بیشتر یارانه خود را برای سوخت حذف کرده اند. نوع دوم سیاست با هدف افزایش درآمد دولت و در عین حال درآمد شهروندی است. یکی از راهکارها این است که خواستار تنوع اقتصادی در مقابل وابستگی به نفت و گاز، یعنی ایجاد بخش های تولیدی واقعی باشیم. هر دو راهبرد مستلزم بازگشت به نقش برجسته ای است که بخش خصوصی در اقتصاد آن را به عهده دارد و به خوبی منطبق با اصول منطقه است.
مفهوم اقتصاد دانش بنیان چیست؟
موفقیت اقتصادی به طور فزاینده ای بر استفاده موثر از دارایی های نامشهود مانند دانش، مهارت ها و پتانسیل های نوآورانه، اصطلاح اقتصاد دانش بنیان برای توصیف این ساختار اقتصادی در حال ظهور استفاده می شود. این تعریف، دو ویژگی مهم اقتصاد دانش بنیان را در بر می گیرد. اولا، تغییر تمام بخش ها در یک جامعه به سمت یک اقتصاد مبتنی بر دانش تاثیر می گذارد. ثانیا، اقتصاد دانش بنیان باید به عنوان یک گذار شناخته شود که بخشی از یک پروسه طولانی مدت است که طی دهه ها ادامه خواهد یافت.
این تعریف مبانی هسته ای در ورای تحول به یک اقتصاد دانش بنیان را نشان می دهد؛ یعنی افزایش رضایتمندی در این چارچوب نه به معنای پایان دادن به خود اقتصاد و نه ابزار قدرت بخشیدن به این فرایند است، بلکه یک مفهوم است که به طور مستقیم با پارادایم اقتصادی نئولیبرالی که در آن کشورها یا شهرها در سراسر جهان برای کسب و کار و رشد رقابت می کنند، مرتبط است.
منشأ نئولیبرالی این مفهوم در رانندگان، توانمندسازان و شتابدهنده هایی که در پشت رشد اقتصاد دانش بنیان وجود دارند، قابل مشاهده است. راننده کلیدی، تقاضای روزافزون برای خدمات با ارزش افزوده و کالاها از طبقه متوسط در حال رشد در سراسر جهان و سیستم های ارائه خدمات دولتی است. توانمندسازها رایانه های قدرتمند و ارزان و فناوری های اطلاعات و ارتباطات همراه با تحصیلات عالیه هستند. شتاب دهنده ها در مورد تقاضا و عرضه، جهانی شدن، ایجاد بازارهای رقابتی در مقیاس بالا، تنوع و تسهیل جریان ایده ها، مفاهیم، فن آوری ها، سرمایه و مردم هستند.
ارزیابی بانک جهانی از اقتصاد دانش بنیان بر پایه چهار ستون اصلی بنا نهاده شده است: نظام رونق اقتصادی و سازمانی، نوآوری و پذیرش تکنولوژی، آموزش و پرورش، زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات.
در نتيجه، بخش زيادي از مشکلات ساختاري در اطراف نظام آموزشي وجود دارندکه منافع حاصل از تحقيقات سودمندي آموزش ارائه شده به جامعه را کاهش مي دهد.
تاسف برانگیز است که چگونه چنین نظام دانشگاهی، فارغ التحصیلان خود را برای نقش فعال در اقتصاد دانشی آینده آماده می کند، در حالی که سیاست های واقعی در کشورهای حوزه خلیج فارس در حال حاضر بر پیشرفت در سیستم های آموزشی خود تأکید دارند، این مهم فرایندی است که نمی تواند به سرعت و به آسانی انجام شود. به این ترتیب، در حالی که تحول به اقتصاد دانش بنیان ممکن است پاسخ منطقی به رکود اقتصادی فعلی را به نظر برساند، منافع مثبت این تحول به اقتصاد تنها در دراز مدت ممکن است. بنابراین برای آینده قابل پیش بینی، ایران باید به واردات فناوری و نیروی انسانی متکی باشد تا اقتصاد خود را از بازار نفتی به مرزهای دانش نزدیک کند.
دکتر روزبه مفیدیان کارشناس حوزه نفت و انرژی
مشاور بنیاد نخبگان استان مازندران