جمهوری اسلامی ایران روز شنبه (شانزدهم شهریور) همزمان با پایان یافتن مهلت ۶۰ روزه دوم کشورهای اروپایی برای عمل به تعهدات اقتصادی خود در برجام، اجرای سومین گام برای کاستن از تعهدات خود ذیل توافق هسته‌ای را اعلام کرد.

اولین گام ایران در کاهش تعهدات، عبور از سقف ۳۰۰ کیلوگرمی ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۳٫۶۷ درصد، عدم فروش آب سنگین و مازاد اورانیوم غنی‌شده  بود که در تاریخ هجدهم اردیبهشت اعلام شد. گام دوم روز شانزدهم تیر و با بیانیه‌ای دولت مبنی بر افزایش سطح غنی‌سازی از ۳٫۶۷ درصد اجرا شد.

گام سوم ایران برای کاهش و توقف برخی تعهدات ذیل برجام که از روز شنبه شروع شد، بیشتر مربوط به برداشتن محدودیت‌ها روی فعالیت‌های تحقیق و توسعه (R D) از جمله توسعه و راه‌اندازی نسل جدید سانتریفیوژها در تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم بود.

«بهروز کمالوندی» سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران طی نشست خبری برای اعلام جزئیات گام سوم، گفت تهران فعلا قصدی برای اعمال محدودیت در نظارت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ذیل برجام ندارد، اما گازدهی به سانتریفیوژ پیشرفته IR6 در یک زنجیره ۲۰ تایی آغاز می‌شود.

به همین مناسبت گروه بین‌الملل فارس نگاهی دارد به محدودیت‌هایی که متن توافق هسته‌ای یا برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام، روی فعالیت‌های تحقیق و توسعه برنامه هسته‌ای ایران اعمال کرده بود.

در صفحه دوم متن توافق هسته‌ای آمده است که برجام محدودیت‌های توافق‌شده‌ای را روی برنامه هسته‌ای ایران از جمله فعالیت‌های تحقیق و توسعه و غنی‌سازی اعمال می‌کند.

در بخش «اتمی» متن برجام، ذیل بند آ، شش گذاره ذکر شده که همگی مربوط به محدودیت‌های تحقیق و توسعه هستند.

در گذاره اول این بند با اشاره به توافق ایران با گروه ۵+۱ برای اعمال محدودیت‌هایی روی فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم و فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی اورانیوم، نوشته شده است: «که شامل محدودیت‌های مشخص روی فعالیت‌های تحقیق و توسعه برای هشت سال می‌شود که بعد از آن با تکامل تدریجی با سرعت معقول، به مرحله بعدی فعالیت‌های غنی‌سازی با اهداف صرفا مسالمت‌آمیز که در ضمیمه we درج شده، خواهد رسید».

گذاره دوم این بند می‌گوید: «ایران طی ۱۰ سال، سانتریفیوژهای نسل IR-1 را از مدار خارج می‌کند. در این مدت، ایران ظرفیت غنی‌سازی در تاسیسات نطنز را به میزان مجموعا ۵۰۶۰ دستگاه سانتریفیوژ نسل IR-1 نصب‌شده نگاه می‌دارد. سانتریفیوژ‌ها و زیرساخت‌های اضافه مرتبط با غنی‌سازی در نطنز، مطابق ضمیمه we تحت نظارت مداوم آژانس اتمی انبار خواهد شد».

در گذاره سوم با بیان اینکه ایران فقط اجازه دارد تحقیق و توسعه در حوزه غنی‌سازی را به میزانی که اورانیوم غنی‌شده ذخیره نکند، نگاه دارد، آمده است:‌«تحقیق و توسعه غنی‌سازی ایران با اورانیوم برای مدت ۱۰ سال فقط شامل سانتریفیوژهای نسل IR-4، IR-5، IR-6 و IR-8 می‌شود و ایران از هیچ فناوری دیگر جداسازی ایزوتوپ برای غنی‌سازی اورانیوم استفاده نخواهد کرد که در ضمیمه we ذکر شده است. ایران اجازه دارد به آزمایش سانتریفیوژهای نسل IR-6 و IR-8 ادامه دهد و می‌تواند بعد از هشت سال و نیم، تا ۳۰ دستگاه سانتریفیوژ نسل IR-6 و IR-8 را آزمایش کند، طبق چیزی که در ضمیمه we نوشته شده است».

گذاره چهارم درباره از مدار خارج کردن سانتریفیوژهای نسل IR-1 است: «همزمان با اینکه ایران سانتریفیوژهای IR-1 را خارج می‌کند، اجازه ندارد سانتریفیوژهای دیگری تولید یا مونتاژ کند مگر آن مواردی که در ضمیمه we ذکر شده و اجازه دارد سانتریفیوژهای معیوب را فقط با نوع مشابه جایگزین کند. ایران اجازه دارد دستگاه‌های سانتریفیوژ پیشرفته را فقط برای مصارف تعیین‌شده در برجام تولید کند. همانطور که در ضمیمه we ذکر شده، بعد از گذشت هشت سال ایران می‌تواند تعداد توافق‌شده‌ای از سانتریفیوژهای نسل IR-6 و IR-8 را بدون روتور تولید کرده و تمام آنها را تحت نظارت دائم آژانس اتمی در تاسیسات نطنز انبار کند تا زمانی که برای برنامه طولانی مدت ایران جهت تحقیق و توسعه غنی‌سازی نیاز شوند».

در گذاره پنجم آمده است: «ایران طبق برنامه طولانی مدت ۱۵ ساله، می‌تواند فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی اورانیوم، شامل تحقیق و توسعه پادمانی صرفا در تاسیسات غنی‌سازی نطنز را انجام دهد. [ایران باید] سطح غنی‌سازی اورانیوم را تا ۳٫۶۷ درصد در تاسیسات نطنز نگاه دارد و از هرگونه تحقیق و توسعه مرتبط با غنی‌سازی و ذخیره مواد اتمی در تاسیسات فردو اجتناب کند».

گذاره ششم با اشاره به تبدیل تاسیسات فردو به مرکز آموزشی فیزیک، هسته‌ای و فناوری، توضیح می‌دهد: «۱۰۴۴ دستگاه سانتریفیوژ IR-1 در شش آبشار یکی از شاخه‌ها در فردو باقی می‌ماند. دو آبشار از آنها بدون اورانیوم خواهند چرخید و از طریق فرایند اصلاح ساختاری مناسب، برای تولید ایزوتوپ‌های پایدار تبدیل خواهند شد. چهار آبشار دیگر با تمام زیرساخت‌های مرتبط، بی‌حرکت باقی خواهند ماند. تمام سانتریفیوژهای دیگر و زیرساخت‌های مرتبط با غنی‌سازی جمع‌آوری شده و تحت نظارت آژانس اتمی انبار خواهند شد».

گذاره دوازدهم در بند «ب» تحت عنوان «اراک، آب سنگین و بازفرآوری» می‌گوید: «برای ۱۵ سال ایران اجازه ندارد و نمی‌خواهد هیچ نوع بازفرآوری سوخت‌های مصرف‌شده، ساخت تاسیسات جدید قادر به بازفرآوری سوخت‌های مصرفی یا فعالیت‌های تحقیق و توسعه مرتبط با بازفرآوری که منجر به کسب توانمندی بازفرآوری سوخت‌های مصرف‌شده می‌شود؛ انجام دهد. تنها یک استثنا برای فعالیت‌های جداسازی وجود دارد که آن هم با هدف صرف تولید رادیو-ایزوتوپ‌های دارویی و صنعتی از اورانیوم غنی‌شده تحت تابش خواهد بود».

در گذاره شانزدهم در بند «ج» تحت عنوان «شفافیت و اقدامات اعتمادسازی» درباره دیگر محدودیت‌های تحقیق و توسعه ایران آمده است: «ایران اجازه ندارد در فعالیت‌هایی که می‌تواند به توسعه دستگاه‌های انفجاری هسته‌ای منجر شود شامل فعالیت‌های فلزشناسی اورانیوم یا پلوتنیوم، حتی در سطح تحقیق و توسعه دخالت داشته باشد».

همچنین گذاره بیست‌وشمم از بند «هـ» (فعالیت‌های بازفرآوری سوخت مصرفی) در ضمیمه we تاکید می‌کند: «اگر ایران بخواهد بعد از ده سال و پیش از گذشت سقف ۱۵ سال، فرایند تحقیق و توسعه را روی سوخت پایه اورانیوم تاسیسات تحقیقاتی تهران آغاز کند، باید برنامه خود را به کمیسیون مشترک ارائه کرده و از آن تاییدیه بگیرد».

گذاره چهل‌وچهارم از ضمیمه we نیز ایران را تا ۱۵ سال از اجرای هر نوع غنی‌سازی اورانیوم یا تحقیق و توسعه مرتبط با غنی‌سازی اورانیوم در فردو منع کرده و همچنین اجازه نخواهد داد ایران برای آن مدت هیچ مواد هسته‌ای در تاسیسات فردو داشته باشد.

گذاره پنجاهم از ضمیمه I درباره محدودیت تعداد سانتریفیوژهای ایران می‌گوید: «ایران برای ۱۵ سال، فعالیت‌های تولید ایزوتوپ‌های پایدار با گازدهی به سانتریفیوژهای تاسیسات تهران را محدود کرده و بیش از ۳۴۸ دستگاه سانتریفیوژ IR-1 برای این فعالیت‌ها در تاسیسات تهران استفاده نخواهد کرد. فعالیت‌های تحقیق و توسعه مرتبط در ایران نیز در تاسیسات تهران و در تاسیسات اعلام‌شده و تحت نظارت تولید سانتریفیوژ انجام خواهد شد که برای تولید آزمایش، اصلاح و تعدیل سانتریفیوژهای نسل IR-1 هستند».

در حالی که بیش از یک سال از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و اعمال تحریم‌های متعدد اقتصادی و نفتی علیه ایران می‌گذرد، اتحادیه اروپا همچنان بدون عمل کردن به تعهدات خود، تأکید دارد که ایران به صورت یکجانبه به این توافق چندجانبه پایبند بماند.

با این حال اهمیت موضوع تحقیق و توسعه هسته‌ای در ایران به قدری برای کشورهای غربی اهمیت دارد و چنین محدودیت‌هایی را ذیل برجام بر آن اعمال کرده‌اند، که اگر تهران با همان قدرتی که گام سوم را اعلام کرده، برداشتن محدودیت‌های تحقیق و توسعه را پیش ببرد؛ شاید نهایتا بتواند اروپایی‌ها را به اجرای تعهدات خود مجبور کنند.فارس