سيد محمد بهشتي شيرازي رئيس پژوهشگاه ميراث فرهنگي درباره طولاني‌ترين شب سال و كاركردهاي آن در سنت ما ايرانيان با ما به گفت‌وگو نشسته كه در زير مي‌خوانيد:

تاثيرات و كاركردهاي يلدا به عنوان يك سنت چيست و چرا ايرانيان اين شب را از ديرباز جشن مي‌گرفتند؟

يلدا يك آيين ملي است كه در طول هزاره‌هاي مختلفي از تاريخ چندهزار ساله ايران وجود داشته و هيچ‌وقت كمرنگ و بي‌فروغ نشده است. اگر به تاريخچه شب يلدا نگاه كنيم شب يلدا در حقيقت شب نور است. آخرين شب پاييز و نخستين شب زمستان بيانگر وضعيتي است كه در آن صبح‌ها خورشيد زودتر از گذشته طلوع مي‌كند و از اين نظر ميلاد نور و خورشيد است. طولاني‌ترين شب سال به شكل سمبليك شبي بوده است كه شب جمع شدن خانواده‌ها دور هم و به‌ويژه قصه‌گويي بوده است. قصه در فرهنگ ما عصاره فرهنگ و خرد بوده و تمام حكمت و باوري كه در سرزمين ما وجود داشته در قالب قصه به نسل‌ها و حتي فرهنگ‌هاي ديگر منتقل مي‌شده است. ويژگي اصلي شب يلدا قصه‌گويي بوده نه به معناي آنكه در شب‌هاي ديگر قصه‌گويي نمي‌شده بلكه اهميت قصه‌گويي در اين شب بيشتر از ساير شب‌ها بوده است. در اين شب افراد خانواده و مخصوصا كودكان با جمع شدن دور كرسي و در منزل بزرگان فاميل، تمام طول شب را به قصه‌گويي‌ها و حكايت‌هاي شيريني كه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها نقل مي‌كردند گوش فرا مي‌دادند. در اين شب كار تعطيل بوده و زارعان و كشاورزان كار را تعطيل كرده و تا ديروقت شب‌زنده‌داري مي‌كردند. اگر سنت شب يلدا را به حقيقت دروني آن رجوع دهيم هيچ‌وقت كهنه نمي‌شود. درست است كه سنت شب يلدا بسيار قديمي است اما از ويژگي آيين‌ها اين است كه كهنگي برنمي‌دارند، يعني همچنان مي‌توانند تكرار شوند بي‌آنكه ملال‌انگيز باشند. يلدا با گذشت هزاران سال هنوز هم با نشاط زياد ماموريت‌هاي فرهنگي خود را ايفا مي‌كند و هيچ‌وقت گرد كهنگي بر آن نمي‌نشيند. معمولا فرهنگ‌ها از طريق مظاهرشان تدوام پيدا كرده و منتقل مي‌شوند. يك از انواع مظاهر فرهنگي آيين‌ها هستند در حالي كه خيلي چيزهاي ديگر مانند زبان، هنر و معماري جزو مظاهر فرهنگي هستند كه از طريق آنها فرهنگ به نسل‌هاي بعد منتقل مي‌شود. آيين‌ها مهم‌ترين مظاهر فرهنگي هستند و اگر ما به اين باور داشته باشيم كه هر كشور و ملت چيزي نيست جز مجموعه‌اي از باورها و فرهنگ به اين ترتيب كمك مي‌كنيم فرهنگ به نسل‌هاي بعدي هم منتقل شود.

ميراث ناملموس چيست و شب يلدا در دسته‌بندي جزو كدام‌يك از ميراث فرهنگي كشور است؟

ميراث و آثار تاريخي هر ملتي به دو دسته ميراث ملموس و ميراث ناملموس تقسيم مي‌شود. ميراث ملموس آثار معماري و اشيائي است كه در موزه‌ها نگهداري مي‌شود در حالي كه ميراث ناملموس چيزهايي است كه شيئيت و جسمانيت ندارد. براي مثال زبان‌ها، آيين‌ها، افسانه‌ها و… جزو ميراث ناملموس هستند و آيين مربوط به شب يلدا هم جزو ميراث ناملموس كشور ماست.

با توجه به اينكه ميراث يلدا ثبت ملي شده است، چقدر احتمال وجود دارد اين آيين ثبت جهاني شود و اهميت اين مساله چيست؟

براي اين كار بايد مستند‌سازي و پرونده‌سازي شود تا به يونسكو ارجاع داده شده و آنها تصميم بگيرند، اما شناسايي بهتر و ‌ثبت اين جشن كهنسال به عنوان ميراث مشترك بشري ضمن اينكه مي‌تواند آن را به همه ملت‌هاي جهان بيشتر بشناساند، امكان حفظ ارزش‌هاي جهاني نهفته در اين جشن و انتقال بهتر آن را به نسل‌هاي بعدي بشر فراهم خواهد آورد.

در فلسفه اين شب چه ارتباطي بين برگزاري جشن در اين شب و رسوم ساير ملل و اديان و جشن كريسمس وجود دارد؟

شب يلدا در حقيقت همان شبي است كه بعدها وقتي مسيحيت در اروپا رسميت پيدا مي‌كند به عنوان تولد حضرت مسيح آن را جشن مي‌گيرد و خيلي رسوم ما از آيين مهر اخذ شده است. شب يلدا در حقيقت همان شب تولد حضرت مسيح بوده است و اگر در حال حاضر چند شب بين شب يلداي ما و شب كريسمس اروپاييان اختلاف است به دليل اتفاقاتي كه در تقويم افتاده و اختلالاتي كه در آن صورت گرفته، بوده است. كريسمس همان شب يلداست و به عبارت بهتر كريسمس از شب يلدا اخذ شده است.

‌ يلدا تا چه اندازه مي‌تواند در هويت ما تاثير داشته باشد و آن را مستحكم كند؟

توجه جوانان ما به مسائل هويتي در حال حاضر پررنگ‌تر شده است. از طريق برگزاري اين جشن‌ها و آيين‌ها فرهنگ منتقل مي‌شود و انتقال فرهنگ يعني انتقال هويت. رسومي مانند يلدا نسل به نسل به ايرانيان منتقل مي‌شود و آنها از اين طريق مي‌فهمند قديم‌‌ترها مردم چگونه زندگي می‌کرده‌اند.

‌ گفته مي‌شد جمهوري آذربايجان درصدد اين بوده اين شب را به عنوان بخشي از فرهنگ خود ثبت جهاني كند. نظر شما چيست؟

كشور ايران در گذشته سطح وسيعي را تشكيل مي‌داده و قفقاز، آسياي مركزي، افغانستان و بخشي از عراق قسمتي از آن بوده است. همه كشورهاي همسايه ما به همين دليل از نظر تاريخي در فرهنگ ايراني قرار دارند و نوروز و يلدا بين اين كشورها مشترك است، زيرا رسوم شاخص فرهنگي است كه براي همه كشورها برپايي آن از نظر ملي و هويتي مهم است و نمي‌توان مانع اين مساله شد يا نقدي بر آن وارد كرد!