منابع طبیعی شمال ایران فقط جنگل نیست. عواقب تخریب مراتع به جنگل‌‌ها سرایت می‌کند
مراتع هیرکانی در وادی فراموشی
زیرحوزه هیرکانی واقع در حوزه اکسین- هیرکانی و ناحیه اروپا- سیبری از دیرباز پناهگاهی برای حفظ و نگهداری تعدادی از گونه‌های دوران سوم بوده است که از خطر انقراض ناشی از یخبندان دوران چهارم زمین‌شناسی جان به در بردند و در پهنه‌ای از شمال ایران جایگاه ویژه‌‌ای از لحاظ تنوع و غنای گونهای و گونه‌های نادر و اندمیک در فلور ایران دارند. اهمیت و نقش حیاتی زیرحوزه هیرکانی و تغییرات گسترده آن در طی سال‌های متمادی بر هیچ‌کس پوشیده نیست و اهمیت آن هم به‌گونه‌ای بوده است که چالش‌های زیادی بر نوع مدیریت آن در سال‌های اخیر به وجود آمده است. در این راستا نظرهای گوناگون از طریق رسانه‌ها، همایش‌ها و شبکه‌های مجازی ارائه شد و طوری نظرات کارشناسان و مدیران و… در این زمینه بر روی محور جنگل (به‌ویژه استراحت و طرح‌های جنگل‌داری) متمرکز شد که گویی منابع طبیعی در شمال ایران فقط جنگل است و جایی که درخت و درختچه وجود ندارند یا تراکم کمی دارند، اصلاً جزو منابع طبیعی به شمار نمی‌رود و مراتعی که در ادامه پروفیل ارتفاعی جنگل‌های هیرکانی واقع شده‌اند، فراموش شده‌اند. با این مقدمه بهتر است که به معرفی برخی ویژگی‌های مراتع شمال ایران (مراتع زیرحوزه هیرکانی) پرداخته شود. گسترش ارتفاعی جنگل‌های هیرکانی به‌طور میانگین تا ارتفاع ۲۰۰۰ متر از سطح دریا است؛ البته گستردگی جنگل‌های هیرکانی در برخی از مناطق بیش‌تر از این حد ارتفاعی است. هرچند شرایط فیزیوتوپوگرافیک در برخی مناطق سبب‌شده که مراتع، حتی در دامنه‌های ارتفاعی ۵۰۰-۱۰۰۰ متری از سطح دریا هم در شمال ایران شکل گیرند. جالب است که این مراتع واقع در مناطق کم ارتفاع و دره‌ای در محدوده اقلیم نیمه خشک، بر خلاف منظری که فاقد گونه‌های درختی و پوشش نسبتاً کم است، اما از تنوع گونهای بسیار بالایی برخوردارند و وجود گونه‌های اندمیک (انحصای) در این مناطق حائز اهمیت فراوان است. در «فلور ایرانیکا» تألیف رشینگر، این مناطق از لحاظ وجود گونه‌های مختلف به خوبی توصیف شده است. متأسفانه این مناطق در معرض شدیدترین تخریب‌ها قرار دارند که معادن و تبدیل اراضی از مهم‌ترین عوامل تخریب و نابودی این ذخیرگاه‌های باارزش طبیعی هستند.
طبق آخرین دستاوردهای پژوهشی مساحت مراتع استان مازندران معادل ۶۵۲۱۹۹ هکتار شامل ۱۳ گروه گیاهی و ۱۵۳ تیپ گیاهی و مراتع استان گیلان معادل ۳۴۲۷۹۵ هکتار و شامل ۴ گروه گیاهی و ۳۴ تیپ گیاهی است. مراتع استان گلستان مطابق با آمار اداره کل منابع طبیعی استان گلستان معادل ۸۶۲۸۲۵ هکتار است و بر خلاف دو استان دیگر بخش بزرگی از مراتع آن در خارج از محدوده ارتفاعات جنگل‌های هیرکانی واقع شده است. در مجموع سطح مراتع استان‌های شمالی تقریباً برابر با سطح جنگل‌های هیرکانی است. با این وجود باید گفت که غنا و تنوع گونهای مراتع شمال ایران به مراتب بیش‌تر از جنگل‌های هیرکانی بوده و به‌واسطه تغییرات ارتفاعی، اقلیمی، توپوگرافی و… شکل‌های متنوعی از رویش‌های گیاهی را در این مناطق شاهد هستیم. وجود ارتفاعات بیش‌تر از ۳۵۰۰ متری از سطح دریا در محدوده مراتع به‌ویژه در مناطق البرز مرکزی سبب شده که گونه‌های گیاهی آلپی و نیوال در ارتفاعات ۳۵۰۰-۴۴۰۰ متری از سطح دریا شکل گیرند که از لحاظ اکولوژیک و گیاه‌شناسی حائز اهمیت زیاد هستند. وجود گونه‌های اندمیک یا انحصاری از ظرفیت‌های مهم و باارزش هر اکوسیستمی است. در ایران نیز بیش‌ترین درصد گونه‌های اندمیک مربوط به گیاهان آلپی است و مراتع شمال ایران با داشتن شمار زیادی از این گونه‌های انحصاری، بر ارزش و اهمیت خود می‌افزایند. رکوردهای ثبت شده حتی برای برخی از این گیاهان بسیار اندک است.
اگر مراتع واقع در مرزهای فوقانی جنگل‌های شمال ایران را مراتع هیرکانی بنامیم، بخش گسترده‌ای از این محدوده تا ارتفاع ۴۰۰۰ متری از سطح دریا، در سیطره این بخش از منابع طبیعی شمال ایران است. مراتع واقع در حد ارتفاعی فوقانی جنگل‌های هیرکانی علاوه بر پیوندها و ارتباطات اکولوژیک و رویشگاهی از نظر اجتماعی و اقتصادی روابط نزدیکی با اکوسیستم جنگل دارد. تاریخچه دامداری در جنگل‌های شمال ایران نشان می‌دهد که از روزگاران گذشته دو بخش مرتع و جنگل ارتباطات تنگاتنگی با هم داشته و دارند. هرگونه مدیریت چرا و الگوهای دیگر مدیریتی مراتع به گونهای جنگل‌های هیرکانی را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد و غنا و فقر پوشش گیاهی در مراتع، چگونگی استفاده دام از جنگل و فشار و کاهش فشار چرای دام در جنگل را نیز در پی دارد. از طرفی تنوع بالای ساختار و کارکرد مراتع، سبب کارایی چرخه عنصر غذایی و پایداری خاک در مراتع می‌شود و هرگونه خلل در این رابطه، موجب از هم‌پاشیدگی و نقصان ساختار و کارکرد مراتع این بخش شده و عواقب آن هم فرسایش خاک و سیلابی‌شدن حوضه‌های آبخیز است. به سبب این‌که مراتع و جنگل‌های هیرکانی هر دو در یک حوضه آبخیز جای می‌گیرند، عواقب تخریب مراتع به جنگل نیز سرایت کرده و به لحاظ قرار گرفتن بخش بزرگی از جنگل‌های شمال در مناطق شیب‌دار، تخریب و فرسایش خاک و سیلاب شدت بیش‌تری به خود می‌گیرد. در سال‌های اخیر نیز هم‌وطنان شمالی شاهد سیلاب‌های عظیمی بودند که علت بزرگ آن عدم مدیریت اصولی و بی‌توجهی به مراتع بوده که در بالادست جنگل هیرکانی واقع شده‌اند. مراتع شمال ایران حتی در حال حاضر در مقایسه با مراتع بخش‌های دیگر کشور که آن‌ها هم وضعیت خوبی ندارند، با وجود مساحت کم‌تر از مراتع مناطق دیگر، از لحاظ درصد پوشش و تراکم گونه‌های گیاهی و وجود گونه‌های مطلوب برای چرای دام، حائز اهمیت زیادی هستند. بدیهی است که سرمایه‌گذاری در آن‌ها برای مدیریت مناسب و حفظ ذخایر ژنتیکی، توجیه اقتصادی و اکولوژیکی خواهد داشت.
در شرایط فعلی عوامل متعددی در ایجاد شرایط بحرانی برای مراتع شمال ایران نقش دارند که مهم‌ترین آن‌ها چرای زودرس و دیر خارج شدن دام از مرتع، واگذاری پروانه‌های چرای دام، چرای بیش از ظرفیت مرتع، تبدیل اراضی و کاهش اعتبارات نهادهای مرتبط با منابع طبیعی است. بدیهی است که اگر روند کنونی ادامه داشته باشد، تخریب در گستره مراتع شمال ایران همچون گذشته به شیوه‌های مختلف به جنگل‌های هیرکانی نیز سرایت می‌کند. بنابراین جا دارد که علاوه بر توجه به جنگل‌های هیرکانی که این روزها بحث‌های مدیریت پیرامون آن شدت یافته، به بخش فوقانی این جنگل‌های هیرکانی (مراتع) نیز عنایت شود تا در سایه مدیریت و بهره‌برداری مطلوب از آن‌ها بتوان روزهای خوبی را برای منابع طبیعی شمال ایران رقم زد.
*پژوهشگر علوم مرتع